Aday Memur Olmadan Doğrudan Asli Memurluğa Atanan Dört Grup
Devlet Memurları Kanunu'na göre ilk defa memuriyete atananlar aday memur statüsünde göreve başlatılmaktadır. Adaylık süresi 1 yıl ile 2 yıl arasında olup bu dönemde temel eğitim, hazırlayıcı eğitim ve staj sürecinden oluşan adaylık eğitimleri verilmekte, sınavlar ve staj değerlendirmesi yapılarak başarılı olanlar asli memurluğa atanmakta, başarı gösteremeyenlerin görevine son verilmektedir. Ancak ilk defa memuriyete atandığı halde hakkında adaylık hükümleri uygulanmaksızın asil memur olarak atananlar da bulunmaktadır.
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu'nun 50. maddesine göre Devlet kamu hizmet ve görevlerine Devlet memuru olarak atanacakların açılacak Devlet memurluğu sınavlarına girmeleri ve sınavı kazanmaları şarttır. Sınavların yapılmasına dair usul ve esaslar ile sınava tabi tutulmadan girilebilecek hizmet ve görevlerin yönetmelikle düzenlenmesi öngörülmüş olup bahsi geçen yönetmelik Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik adıyla yürürlükte bulunmaktadır.
657 sayılı Kanunun 54. maddesinde ise sınavlarda başarılı olanların memur adayı olarak atanacağı, adaylık süresinin bir yıldan az iki yıldan çok olamayacağı hükme bağlanmıştır. Kanunun 55, 56 ve 57. maddelerinde aday memurların yetiştirilmesi ile bu süreçte başarısız olanların, memuriyetle bağdaşmayacak durumları ile göreve devamsızlıkları tespit edilenlerin, aylıktan kesme veya kademe ilerlemesinin durdurulması cezası alanların görevlerine son verilmesine ilişkin hükümler yer almaktadır.
Devlet memurluğuna ilk defa atamalarda adaylık dönemi uygulaması genel kural olmakla birlikte hem yasal düzenlemeler hem de yargı kararları ve ilgili kurum görüşleri gereği ilk defa memur olanların bir kısmı adaylık hükümlerine tabi olmadan doğrudan asli memur olarak atanmaktadır.
Adaylık süreci geçirmeden asli memur olarak atananlardan ilk grup 657 sayılı Kanunun 59. maddesinde sayılan kadrolara atanan istisnai memurlardır. İstisnai memurlar hakkında Kanunun atanma ve sınavlara ilişkin hükümleri uygulanmadığı için bu durumdakiler doğrudan asli memur olarak atanmaktadır.
İkinci olarak sözleşmeli personelden kanunla kadroya geçirilenler hakkında da adaylık hükümleri uygulanmamıştır. 2011, 2013 ve 2023 yıllarında yapılan yürürlüğe konulan kanun hükümleri ile memur kadrosuna atanan sözleşmeli personel bir gün bile hizmeti olsa doğrudan asli memur olarak atanmıştır. Kanunlarda açık hüküm olmamakla birlikte memur kadrosuna geçirilenler ilgili kurum görüşleri çerçevesinde adaylıktan muaf tutulmuştur. Ayrıca 4/B maddesinde 2023 yılında yapılan değişiklik sonrası 3 artı 1 kapsamında alınan sözleşmeli personelden üçüncü yılın sonunda memur kadrolarına geçenler hakkında da adaylık hükümlerinin uygulanması söz konusu olmayacaktır.
Adaylığa tabi olmadan doğrudan asli memurluğa atanan üçüncü grup ise diğer personel kanunlarına tabi öğretim elemanı, hakim savcı veya askeri personelden istifa edenlerden 657 sayılı Kanunun 92. maddesi kapsamında ilk defa memur kadrolarına atananlardır. Devlet Personel Başkanlığı tarafından 2009 yılında yürürlüğe konulan 1 Seri Numaralı Kamu Personeli Genel Tebliğinde bu durumdakilerden en az iki yıl süreyle görev yaptıktan sonra istifa edenlerin 92. madde kapsamında Devlet memurluğuna atanabileceklerini belirtmiştir. 92. madde hükmünde bulunmamakla birlikte iki yıllık süre azami aday memurluk süresine işaret etmek ve ilgililer hakkında adaylık hükümleri uygulanmamasını sağlamak amacıyla getirilmiştir. Sonraki dönemde Danıştay kararları ile iki yıl çalışmış olma şartı uzman erbaşlar ve araştırma görevlileri bakımından iptal edilmiştir. Gerekçede özet olarak, diğer personel kanunlarına tabi olanlardan istifa edip 92. madde kapsamında Devlet memurluğuna atanacakların kendi meslekleri için belirlenmiş adaylık süresini tamamlamış olmalarının yeterli olduğu, memurlar için uygulanan adaylık süresinin bunlar hakkında uygulanamayacağı ifade edilmiştir. Hem ilgili Tebliğ hükmü hem de yargı kararları dikkate alındığında diğer personel kanunlarına tabi olanlardan istifa ederek 92. madde kapsamında açıktan atananlar asli memur olarak göreve başlatılmaktadır.
İlk defa memur kadrosuna atandığı halde adaylık hükümleri uygulanmayacak son grup ise 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 35. maddesi ile 3 Sayılı Üst Kademe Kamu Yöneticileri ile Kamu Kurum ve Kuruluşlarında Atama Usullerine Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin eki I Sayılı Cetvel kapsamındaki kadro ve görevler ile II Sayılı Cetvel kapsamında yer alan il ve bölge müdürü kadrolarına kamu dışından atananlardır. Bunlar hakkında da istisnai memurlarda olduğu gibi 657 sayılı Kanunun atanma ve sınavlara ilişkin hükümleri uygulanmadığından ilgililerin atamaları asli memur olarak yapılmaktadır.
Memur kadrolarına atananların büyük çoğunluğunu sözleşmeli personel olarak çalışmaktayken gerek özel kanunlarla gerekse 3 artı 1 kapsamında atananlar oluşturmaktadır. Bu durumdakilerin memurların ortak vasıfları ile ilgili temel eğitime, bilahara sınıfları ile ilgili hazırlayıcı eğitime tabi olmaksızın, en önemlisi de Devlet teşkilatı ve genel işleyişini tanımaksızın memuriyete atanmasının eksiklik olduğunu değerlendirmekteyiz. Mevcut durumda aday memurluk sınırlı sayıdaki personel için uygulanan istisnai bir uygulamaya dönüşmüştür. Bu olumsuzluğu gidermek için yükseköğretimde Devlet memurluğu ile ilgili ortak konuların seçmeli bir ders olarak verilmesi, adayların temel konularda gerekli bilgilere sahip olarak kamu hizmetine girmesini sağlayacaktır.