Gençlerin tercih ettiği meslekler

Bireyin seçtiği meslek onun yaşam biçimini ve yaşamdaki konumunu etkiler. Kendisi için uygun meslek seçmiş kişi birçok psikolojik ve sosyal ihtiyacını da karşılamış olur. Her birey doğuştan getirdiği gizil güçlerini sergileyerek kendi psikolojik ihtiyaçları karşılamak ve topluma sunarak kendini değerli ve işe yarar görmek ister. 20. yüzyıla kadar bireyler toplum içindeki konumlarını aile adı/soy ile daha çok belirlerken günümüzde bireyin kendisi sosyal statüsünü belirlemede daha etkindir. Bireylerin toplumsal konumunu belirleyen en temel faktörlerden biri de meslektir. Kişinin mesleği, kiminle evleneceği, hangi kıyafetleri giyeceği, tatillerini nerede ve nasıl geçireceği, çocuklarının eğitimini nasıl sağlayacağı gibi birçok yaşam alanına etki etmektedir. Yaşamımız için bu kadar önemli olan bir kararı nasıl veriyoruz? kimlerden ne kadar etkileniyoruz? Özellikle meslek seçiminin aşamasında olan gençlerimizin meslek seçerken bu soruları nasıl cevaplandırdıklarını bilmek son derece önemlidir. Bu amaçla bu araştırma, lise öğrencilerinin daha çok hangi meslekleri tercih ettikleri, annelerinin ve babalarının kendileri için hangi meslekleri istediklerini belirlemeyi amaçlamıştır. Yapılan araştırmaya 2013 yılında farklı liselerde okumakta olan 515'i kız (%55, 9) ve 407'si erkek (%44, 1) olmak üzere toplam 922 lise öğrencisi katılmıştır. Elde edilen bulgular aşağıda grafikler (grafik-1, grafik-2, grafik-3) halinde sunulmuştur.

Yukarıda yer alan grafiklerde görüldüğü gibi lise öğrencilerinin öncelikle tercih ettikleri meslekler sırasıyla doktorluk, öğretmenlik ve mühendisliktir. Hem anneler hem de babalar çocuklarının sırasıyla doktorluk, öğretmenlik ve mühendislik mesleklerini seçmelerini istemektedirler. Üç grubunda ilk tercih ettiği meslek doktorluktur. Ülkemizde doktorluk mesleği iş garantisi ve yüksek geliri olan bir meslek olarak hala lise öğrencilerinin gözdesi konumundadır. Genel olarak bilinenin aksine gençlerimiz, anne ve babaları ile aynı meslekleri tercih etmektedirler. Yani meslek seçimi konusunda gençler ve anne-babaları arasında pek de bir çatışma yaşandığını söylemek güçtür. Lise öğrencilerinin ileride tercih edecekleri mesleklerin %81,40'ı 14 meslekte toplanmaktadır. Dünyada yaklaşık 12.000 meslek olmasına rağmen gençlerimizin tercihlerinin büyük bir kısmının 14 meslek etrafında toplanması düşündürücüdür. Her birey çeşitli özellikleri ile biricik ve kendine özgüdür. Bireylerin ilgileri, mesleki değerleri, yetenekleri ve kişilik özellikleri de biricik ve kendine özgüdür. Her meslek farklı yetenekler, ilgiler ve kişilik özellikleri kombinasyonunu gerektirir. Bu kombinasyonlara sahip olmasa da birey bir mesleği icra edebilir ancak mesleki nitelikten ciddi tavizler verir. Bu farklılıklara rağmen gençlerimizin çok sınırlı meslek tercihlerinde sıkışmalarının birçok nedeni vardır. Ancak bu nedenlerden birkaçı sınırlıda olsa şu şekilde sıralanabilir:

1. Gençlerin kendi özellikleri (yetenek, ilgi, mesleki değer, kişilik özellikleri vb) hakkında bilgi sahibi olmamaları.

2. Gençlerin farklı mesleklerden haberdar olmamaları.

3. Ailelerin gençlerde oluşturduğu gerçek dışı beklentilerin birkaç meslek tarafından karşılanacağına dair yanlış inançlar.

Bu üç faktör çok etkili olsa da günümüzde mesleklere yüklenen gerçek dışı anlamlar çok daha büyük bir sorundur. Ne yazık ki meslek, "Meslek=Birey"; "Birey= Meslek" olarak algılanmaktadır. Meslek önemli olabilir ancak bu meslek=birey algısı mesleğe olduğundan daha fazla bir anlam yüklemektedir. Tarih öncesi ilkel dönemlerde bu kadar çok meslek alternatifi olmadığından bireyin kendi çevresine yararı olacak birkaç meslekten birini seçmesi yeterliydi. Bu meslekler bireyin kendisi ile tamamen özdeş sayılmamaktaydı. Meslek bireyin yaşamının önemli bir parçası (kendini iyi hissetme ve bulunduğu topluluğa fayda sağlama gibi) olarak görülüyordu. Ancak günümüzde meslek neredeyse kişiliğin tamamı, yaşamın anlamı ve amacı olarak görülmektedir. Çevremizde gözlemlediğimiz bazen de duyduğumuz emeklilik sonrası hikayeler vardır. Bu hikayelerde emekli olduktan sonra bireylerin kendi varoluş anlamını yitirmiş gibi hissetmeleri onların ciddi psikolojik sorunlar yaşamalarına neden olmaktadır. Mesleğe ilişkin günümüz dünyasının bakışı en çok meslek seçimi aşamasında olan ergenlerimizi etkilemektedir. Özellikle ailelerin bazı mesleklere yüklediği ulvi değerler gençlerimizin birkaç meslek haricindeki diğer meslekleri yapılamaz, değersiz ve kötü olarak değerlendirmesine neden olmaktadır. Bu durum bazı meslekleri gençler tarafından tercih edilmemesine ve yine bazı meslekleri kendilerine yakıştırmamalarına neden olmaktadır. Bireylerin özellikleri ile örtüşmeyen meslekleri tercih etmek zorunda kalmaları onların ilerdeki yaşamlarında mesleklerini içselleştirmemelerine, mutsuz olmalarına ve ülke gelişimine neredeyse hiçbir katkı sunmamalarına neden olmaktadır. Mesleği yaşamın bir parçası ve aracı olarak değil de yaşamın kendisi ve amacı olarak düşünen gençlerin büyük çoğunluğu kendine uygun mesleği çeşitli nedenlerden ötürü yapamayacaktır. Bu nedenler gençlerimizin büyük çoğunluğunun kendi gizil güçlerini sergileyebilecekleri meslekler yerine haklı olarak belki kendilerine uzak ama ekonomik güvence açısından en yüksek faydayı sunan meslekleri tercih etmeleri sonucunu doğurmaktadır. Daha çok ekonomik kaygılar içeren meslek tercihleri bireylerin kendi yetenek, ilgi, mesleki değer ve kişilik özelliklerinin iş yaşamında canlanmasına ve onların yaşam doyumu sağlamasına engel olacaktır.

Yrd.Doç.Dr. Abdullah Atli

İnönü Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışma AD.