Soy ağacından DNA koparıyor

E-devletten soy ağacı sorgulama modasının yerini şimdilerde DNA'dan atalarını öğrenme çılgınlığı aldı. Gen haritalarına göre etnik kökeninizi çıkardığını iddia eden şirketlere ciddi talep var. İlginç olan bu firmaların çoğu ABD'nin Houston kentinde bulunuyor. Ülkemizde de internetten birkaç ilan bulabilirsiniz. Ecdadı öğrenme piyasası, DNA örneklerinin hangi amaçla kullanıldığının belli olmadığı gerekçesiyle eleştiriliyor. Toplanan DNA numunelerinin ilaç, silah ve gıda sanayindeki taliplerine satıldığı iddia ediliyor.

60 İLA BİN DOLAR

Kurumlardan biri, 15 yılda 96 milyon kullanıcı elde ederek, 9 milyarlık kayda ulaştığını duyurdu Peki nasıl oluyor derseniz işte mevzu orada başlıyor. Bu haber nereden geldiğimizden ziyade nereye gittiğimizle ilgili. Başlayalım.

Şirket bir kit gönderiyor, tükürük örneği alıyor ve geri postalıyorsunuz. Sonrasında yüzde 44 Kafkas, yüzde 22 Avrupalı DNA'sı taşıyorsunuz gibi bir istatistiksel bilgi raporu geliyor. Bunu ırk haritasına göre genetik teknolojiler kullanarak yapıyorlar. Detaya göre fiyatlar da artıyor. Basit DNA testi, 60 dolardan başlarken; detaylı incelme bin doları bulabiliyor.

SANALDA MODA

İşler bununla bitmiyor, sonuçlar bir merkeze işleniyor. Milyonlarca kayıttan soy olarak eşleşenlerin siteden birbirini bulması sağlanıyor. Mevzu, DNA'dan çıkıp sosyal medyada akraba bulma uğraşına dönüşüyor. Yani Face'ten lise arkadaşını bulmak out, Afrikalı uzaktan kuzeni bulmak in. 'Ne var bunda' diyebilirsiniz. Ama Demeyin!

ETİK NEREDE?

Aşırı komplo teorilerine girmeden bazı eleştirileri sıralayalım. İşin etik boyutu çok tartışılıyor. Milyarlarca insanın DNA örneklerinin birkaç merkezde toplanmasına ve ticari kullanımına şüphe ile yaklaşılıyor.

Bir sözleşme ve taahhüt olmalı

Yeditepe Üniversitesi Genetik ve Biyomühendisliği Bölüm Başkanı Prof. Dr. Fikrettin Şahin, günümüzde bireylerin soy ağaçlarının çıkarılması ve daha da önemlisi genetik risk haritalarının belirlenmesi amacıyla DNA testlerinin yapılabildiğini belirtiyor. Bu faaliyetlerin bilimsel olarak bir temeli olduğunu anlatan Şahin, "Elde edilen bilgiler ,istatistiki verilere dönüştürülerek rapor edilebilir. Sonuçlar yüzde 100 doğrulukta olmasa da bilimsel yaklaşımla istatistiksel bilgi edinmek mümkün. Ülkemizde de bu testleri yapabilecek laboratuvarlar kuruldu ve yakın zamanda etkin bir şekilde hizmet verecekler" diyor. Şahin'e DNA'nın ticari bir araç olarak kullanılmasını sorduğumuzda, genetik bilimindeki gelişmelerin pek çok sektörden farklı olmadığını ifade ederek "Eğer hizmeti sunan ve onu talep eden varsa işin ticari örnekleri görülebilir. Önemli olan etik olarak davranmaktır" diyor. Şahin, bu hizmetlerin bir taahhüt içermesi gerektiğini paylaşıyor.

BİLGİLENDİRME ŞART

Fikrettin Şahin, süreç konusunda uyarılarda bulunmayı ihmal etmiyor: "Kişilerin gönderdikleri numunelerin farklı bir amaç için kullanılmayacağını bilmeleri gerekir. Etik ilkelere uygun olmayan kullanımlar görülebilir. Mesela bu numunelerin izinsiz ilaç sanayisi ve bazı bilimsel faaliyetlere konu edilmesi durumları yaşanabilir. Kişilerin gönderim sonrası taahhütlere dikkat etmesi gerekir."

Veriler nerede saklanıyor ve kimler kullanıyor?

Birçok güvenlik uzmanına göre, özel sektörde toplanan veriler belli bir faydaya hizmet edeceği gibi kötü amaçlar için de kullanılabilir. Çünkü hukuki alanda çok fazla boşluk var. İlgili firmalar, istedikleri kişi ve kurumlara örnekleri ticari amaçla verebilir. Bunu engelleyecek bir kural yok. Mesela, ilaç sanayine satılabilir. Silah teknolojileri için kullanılabilir ve farklı genetik özelliklere yönelik silahlar üretilebilir. Birileri izniniz olmadan DNA'nızı aklınıza bile gelmeyecek yerlerde kullanıyor olabilir.

BİLMEDEN İZİN VERİYORUZ

Bazı şirketler güvence vermezken, bazıları da online alışverişte olduğu gibi 'sözleşme koşullarını okudum' seçeneğini işaretlemenizi istiyor ve satılması için onayı alıyor. Anlayacağınız son dönemin moda uğraşı DNA testleri, görüldüğü kadar masum olmayabilir.

İlaç ve silah sanayii için bulunmaz nimet

Güvenlik Uzmanı Yusuf Alabarda, genetik teknolojilerini ciddi sıçrama yapan alanlardan biri olarak görüyor. Toplanan DNA örneklerinin yabana atılmayacak önemde olduğunu aktaran Alabarda, farklı milletlerin gen haritalarının belli yerlerde toplanmasının ve bunların akıbetinin bilinmemesinin önemli bir sorun olduğunu söylüyor. Birçok kişinin farkında olmadan genetik kodlarını türlü amaçlarla kullanılmasına aracı olabilecekleri riskine dikkat çekiyor. Bu verilerin bilimsel faaliyetlerde kullanımları neticesinde milletlere özel genetiği değiştirilmiş ürünler, ilaç üretimi ve daha kötüsü sadece bir bölge veya ırka yönelik silah teknolojileri üretiminin mümkün olabileceğini belirtiyor. Gönderdiğimiz numunelerle bilmeden yanlış kullanımlara hizmet edebileceğimiz konusunda uyarıda bulunmayı ihmal etmiyor.

Orhan Orhun Ünal