Endüstri 4.0 üzerine bir değerlendirme

Değişim ve dönüşüm kaçınılmazdır. Toplumlar hızlı bir şekilde "yeni dünya toplumlarına" doğru evrilmektedir. Bu, önlenmesi mümkün olmayan bir durumdur. Tüm dünya ülkeleri bu gerçeği net bir şekilde görmekte ve kendilerini gelişmelerden azami fayda alacak şekilde konumlandırma çabası içerisine girmektedir. Dünyanın doğusundaki ucuz işçilik ve sunulan imalat fırsatları Batı dünyasında imalat yapan işletmeler için büyük bir tehdit içerir hale gelince buna çare olarak değişim dönüşüm süreci kullanılmıştır. Hatta hükümetler düzeyinde tetiklenmiştir denilebilir. Almanya Endüstri 4.0 kavramı ile daha ucuz, daha hızlı, daha fonksiyonlu ürünler üretilecek bir ortam oluşturulacağını iddia etmiştir. Aslında söylenen her şey onlarca yıldır bilim camiasında (yapay zeka ve zeki imalat sistemi geliştirenler tarafından) söylenmekte ve yazılıp çizilmekte olmasına karşılık, dijital dönüşüm adı ile yeni bir imalat dalgası oluşturularak net olarak dile getirilmese de DOĞU ülkelerindeki üretim ve imalat baskısının doğurduğu etkinin önlenmesi hedeflenmiştir. Hem tam anlamı ile otomatik ve esnek çalışıp daha hızlı ve fazla üreten hem de insansız çalışan makineler ile iş gücü maliyetinin en azlanması hedeflenmiştir. Almanya yaklaşımı benimseyerek aslında makine imalatındaki rekabet gücünü koruma gayretini Endüstri 4.0 kavramının arkasına gizlemiştir. Bir dizi propaganda aktivitesi ile imalatta süregelen değişim akımının fitilini tetiklemiş ve Siemens gibi büyük imalatçılarını da bu yeni akımın öncüleri olarak takdim etmiştir.
Bu akımı fark eden diğer ülkeler de gecikmeden kendi varlıklarını hissettirme ve gelecek dünyasında önemli imalat aktörleri olma gayretlerini artırmışlardır. Japonya "toplum 5.0", Çin "inovasyon liderliği", İngiltere 4R, ABD "karanlık fabrika" veya "ileri imalat sistemleri" gibi kavramları ve tanımlamaları kullanarak bu süreçte "bizde varız" demişlerdir.
Halbuki, bugün Dijitalleşme ve endüstri 4.0 olarak tanıtılan kavramların çoğu aslında 2000'li yılların başından beri akademik dünyada ve bu dünya ile birlikte yürüyen endüstriyel kurumlarda üzerinde çalışılan, prototipleri üretilmiş ve bilinen sistemlerdir. Adına nesnelerin (şeylerin) interneti, siber fiziksel sistemler vb. denilmese de bu işleri yapacak şekilde robot takımlarının üretilmesi, birbirleri ile konuşmaları ve karşılıklı ortak işleri yapabilmek kabiliyetlerinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar yürütülmüştür. Temelde bilinen bu unsurların çoğu yeni kavramlar ile açıklanmaktadır. Aslında burada yeni olan o çalışmaların neticelerinin imalat ortamlarında gerçekte uygulanabilirliklerinin sağlamış olmasıdır. Yani ülkeler akademik bulguları kendi rekabet üstünlüğüne dönüştürme çabası içerisine girmişlerdir. Daha hızlı üretmek, daha fazla üretmek, daha çok kişiye özel ürünler piyasaya sunmak, üretilen ürünlerde minimum servis hizmeti ile kullanımı sunmak, daha sağlıklı yaşam ortamlarını temin etmek vb. gibi gayeler ile diğerlerinden daha fazla tercih edilebilirliklerini artırmak istemektedirler.
Tanıma bakılırsa Endüstri 4.0, insan müdahalesinin en alt düzeyde tutulduğu, robotların birbirleri ile iletişim halinde imalat fonksiyonlarını yerine getirdikleri bir imalat ortamı tanımlamaktadır. Siber fiziksel sistemlerin (sensörler) ve robotların nesnelerin (şeylerin) internetini kullanarak birbirleri ile konuşabilecekleri, kendi kendilerine kararlar alabilecekleri (otonom davranışlar sergileyebilecekleri) dile getirilmektedir. Endüstri 3.0 ile Endüstri 4.0 arasındaki en önemli fark aslında burada yatıyor. Sistemler insansız olacak, birbirleri ile konuşup anlaşabilecek ve kendi kendilerine içinde bulundukları duruma uygun kararlar alabilecek ve uygulayabilecekledir. İmalatçılarında dikkat etmesi gereken nokta işte tam buradadır. Endüstri 4.0 sadece OTOMASYON sistemleri sunmamaktadır. Otomasyon, BİLİŞİM SİSTEMLERİ ile birlikte ENDÜSTRİ 3.0'ın temel bileşenidir. Endüstri 4.0 OTONOM yani; birbirleri ile HABERLEŞEN ve İNSANSIZ çalışabilen sistemleri nitelemektedir.
Bu işletmelerini dördüncü dönüşüme hazırlamak isteyen kurumların dikkat etmesi gereken çok önemli bir noktadır. Endüstri 4.0 bir dijital dönüşümü anlatmaktadır. Bu dönüşümün temel bileşeni OTONOM MAKİNADIR. Bu makinalar tam otomasyon ile çalışırlar. Ancak her OTOMATİK Makine Otonom makine değildir. OTONOM makine çevredeki olayları algılar, önceliklendirir, değerlendirir en uygun olan kararı verir ve onu uygular. Otomatik makine ise kendisine verilen talimatı sürekli tekrar eder. Yakın gelecekte endüstri 3.0 olarak nitelendirdiğimiz bu OTOMASYON sistemleri yelerini aynı işi yapabilen ve kendi kendisine karar veren OTONOM sistemlere bırakacaktır. Bugün alınan bir otomatik makine birkaç yıl sonra aynı işi yapan ve otonom çalışabilen rakibi ile yarışamaz hale gelecektir. O nedenle yatırım yapmadan önce imalatçılar konuyu çok iyi incelemelidirler.
Yukarıdaki tanımı ile günümüzde henüz tam anlamı ile Endüstri 4.0 prensiplerine göre çalışan bir işletme vardır denilemez. Siemens gibi bazı büyük imalatçılar, üniversiteler ile işbirliği yaparak gelecek fabrikasının prototip uygulamalarını gerçekleştirmek üzere önemli paralar harcamaktadırlar. Var olan dijital makinelerin çoğu aslında tam anlamı ile Endüstri 3.0 ürünüdür. Bunların da endüstri 4.0 toplumuna evrilmeleri gerekmektedir. Bu otomasyon sistemlerini üretenlerin önünde yapılacak iki iş vardır. Ya ellerindeki sistemleri bu hali ile satacaklar (ki henüz yeterli düzeyde otomasyona sahip olmayan işletmelere kolaylıkla hitap edebilir) ya da bu sistemleri satmadan otonom niteliklere kavuşturmak için yatırımlar yapacak ve makineleri ondan sonra pazarlayacaklardır. Bu ikinci durum henüz yeterince pazarda varlığını göstermiş değildir.
Bugün makinelerini yenilemek isteyen imalatçılar eğer bu gerçeği göz ardı ederek Endüstri 4.0 toplumuna dönüşümlerini sağlamak amacı ile otonom makinalar yerine otomatik makineleri alırlar ise rakiplerinin otonom sistemleri ile rekabet edemeyeceklerdir. Ülke içerisindeki tüm kurumlar dördüncü dönüşümü gerçekleştiriyorum düşüncesi ile otomatik makinelere (endüstri 3.0 ürünü) yönelirler ise ülke "otomasyon çöplüğüne" dönebilir. Tıpkı geçmişte olduğu gibi otomatik makineler geldiğinde eski tezgahların hiç birisi rekabet edemedi. Maliyet, kalite ve hızlı üretimde sınıfta kaldılar. Verimlilik yarışından otomasyonun baskısı ile imalat ortamını terk edip zamanla artık müzelerde sergilenebilir hale geldiler. Önümüzdeki yıllarda da gelişmiş dünyada insansız, otonom sistemler hakim olacak ve günümüzün otomasyon sistemlerinin onlar ile baş etmesi (kalite, hız, zaman, yetenek, bilgi gereksinimleri doğrultusunda) mümkün olmayacaktır. Kişiselleşmiş üretim, zeki ürün, etkin iletişim, kestirimci bakım, kendi kendini tedavi etme, kesintisiz üretim vb. gibi alanlarda oluşturacakları üstünlük ile diğerlerini imalat sahnesinden yavaş yavaş sileceklerdir.
O nedenle, geleceğe doğru makine parkurlarını yenilemek ve yatırım planları yapmak isteyen imalatçıların sadece otomatik makinelere yönelmeleri ileride aynı yatırımları tekrar yapmaları durumunu doğurabilecektir. Üstelik bu süre çokta uzun olmayacaktır.
Diğer yandan;
Bu meseleyi diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de milli bir konu olarak ele almakta fayda vardır. Ülkemiz imalat endüstrisinin gelecek vizyonunu çok net bir şekilde belirlemeli ve referans modelini oluşturmalıdır. Türkiye'nin imalat vizyonunu temel alacak şekilde , " Türkiye Toplumsal Gelişim Rehberi", "Gelecek Türkiye'sinin temel bileşenleri" veya "TURİKYE 2030" gibi bir söylem ile bundan sonraki 10-15 yıl imalat sanayisinin geleceği nokta için ir referans modeli oluşturulabilir. Bu niteleme olmasa da daha güzel bir söylem oluşturulabilir.
Endüstri 3.0 toplumları ile Endüstri 4.0 toplumları arasındaki en önemli diğer bir fark ise (ki kimse bu açıdan bakmıyor), Endüstri 1,2,ve 3 toplumlarında toplumlar kendi geleceklerini kendileri dizayn ediyorlardı. Bunun için dışarıdan teknolojik destek alabiliyorlar (üretiyorlar ya da transfer ediyorlardı). Sorun sadece gelen teknolojiyi istedikleri doğrultuda kullanmak idi. Halbuki Endüstri 4.0'da toplumların geleceğini de söz konusu teknolojik alt yapıya sahip olanlar tasarlıyor. Yani aldığınız makineyi siz istediğiniz gibi kullanamıyorsunuz. Onun tasarlandığı şekilde çalışması gerekiyor. Makine sahip olduğu bilgiyi kullanıyor. O zaman bu makinelerin imalat edilmesi de önemli bir konu. Bu şekilde bu makineleri kullanan imalat sistemleri imalatçının öngörüsü ve beklentilerine hizmet edecek şekilde çalışacaktır. Bu bakış açısı dahi TÜRKİYE 2030 gibi bir teknoloji hareketini zorunlu kılmaktadır.
Netice olarak bir kez daha vurgulamakta yarar vardır. Mesele ENDÜSTRİ 4.0 savunucusu ya da karşısında olmamız değildir. MESELE Gelecek Dünyasında (adına ne derseniz deyin) bizim ülke olarak NEREDE VE NASIL YER ALACAĞINIZA karar vermemiz ve buna yönelik başta eğitim olmak üzere tüm kamu sistemlerini yeniden tasarlamamızdır. Ülke olarak; kendi medeniyet genetiğimizi keşfederek kendi kültürel ve toplumsal gerçekliğimize dokunacak şekilde; bilim ve teknoloji üretimimizi kendimiz tasarlayarak bizatihi kendimiz üretmek durumundayız. Bir şey hiç bir şey olmadan önce kendisi olmak durumundadır. Başka kendilerden olanlar kendisinden olamazlar, onlardan olurlar. Onlardan olmak en azından teknoloji yoğun dünyada başkasının güdümünde kalmaya yol açar. Ülkenin kendi güvenliğini ve onurunu korumasının önüne engel koyar. Ülke olarak tüm kurumlarımız ile kendimiz olma mücadelesi vermeliyiz. Başta üniversitelerimiz ve sanayi kuruluşlarımız olmak üzere konu ile ilgili her türlü kurum ve kuruluşun sahip olduğu entelektüel birikim, deneyim ve imkanları ile bu girişimlere destek olması ve ülkemizde karar vericilerin ufkunu açacak söylemleri geliştirmesi kaçınılmaz bir görevdir. Bunun içinde tüm kurumların görev ve sorumluluklarını açıkça gösterecek sağlıklı bir yol haritası oluşturmak gerekmektedir.

Prof. Dr. Ercan Öztemel
Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi