Bilimsel projelerde, üniversitelerin niye döküldüğü, rapora girdi

Sayıştay YÖK 2018 Denetim Raporu, üniversitelerin bilimsel araştırma projelerinde neden geri kalgıdığımızı açıkça ortaya dökmüştür. Sayıştay Başkanlığı tespitlerine göre:

Üniversitelerde, Bilim İnsanı Yetiştirme Projeleri kapsamında ortada somut bir proje olmaksızın öğretim elemanlarının yoğun şekilde yurtdışı kongre, konferans ve sempozyumlara gönderildiği görülmüştür.

Hızlı Destek Projesi adı altında yine bir proje olmadan tüketim malları ve malzeme ile demirbaş alımı yapıldığı görülmüştür.

Eş Finansman Desteği Projeleri ile TÜBİTAK gibi kurumlardan proje alan öğretim üyelerine ortada proje olmaksızın destek verildiği görülmüştür.

Bilimsel araştırma projeleri bütçesinden lisansüstü tez araştırma projelerine ağırlık ve öncelik verildiği, mevzuata aykırı olarak lisans tezlerinin desteklendiği görülmüştür.

Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'e göre gerçek anlamda bilimsel araştırma projesi olabilecek çok az sayıda projenin desteklendiği görülmüştür.

Altyapı projeleri kapsamında ortada somut bir proje yokken inşaat işlerinin yapıldığı görülmüştür.

Raporun ilgili bölümü:

BULGU 8: Üniversitelerde mevzuatında belirlenen kriterlere uygun olmayan bilimsel araştırma projelerinin desteklenmesi

Üniversitelerde, bilimsel araştırma projeleri (BAP) destekleme kapsamında ortada somut bir proje olmaksızın Bilim İnsanı Yetiştirme Projeleri, Hızlı Destek Projesi, Eş Finansman Desteği Projeleri, Altyapı Projeleri ile Lisans Tezleri Projelerinin desteklendiği ve Lisansüstü Tez Projelerine çok fazla ağırlık verildiği görülmektedir.

2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'nun 58'inci maddesinin (b) fıkrasının 4'üncü paragrafında yer alan "Bilimsel araştırma projelerinin seçilmesi, uygulanması ve izlenmesi ile ödeneklerin kullandırılması, genel hükümlerin ön ödemelere ilişkin sınırlamalarına bağlı kalınmaksızın avans verilmesi ve bu avansın mahsubuna dair usul ve esaslar Maliye Bakanlığının uygun görüşü alınarak Yükseköğretim Kurulu tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir." şeklindeki düzenleme ve bu düzenlemeye istinaden çıkarılan Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik kapsamında bir ödeme yapılabilmesi için öncelikle ortada yetkili kurullar tarafından seçilmiş ve Bilimsel Araştırma Projesi olarak kabul edilmiş bir projenin olması gerekmektedir.

Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'in "Tanımlar ve kısaltmalar" başlıklı 3'üncü maddesinin (b) bendinde; "Bilimsel araştırma projesi: Tamamlandığında sonuçları ile alanında bilime katkı yapması, ülkenin teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasına katkı sağlaması beklenen bilimsel içerikli, yükseköğretim kurumu içi ve/veya dışı, ulusal ve/veya uluslararası kurum ya da kuruluşların katılımlarıyla da yapılabilecek projeler ile bilim insanı yetiştirme ve araştırma altyapısı kurma ve geliştirme projelerini," şeklinde tanımlanmıştır.

Adı geçen Yönetmelik'in "Bilimsel araştırma projelerinin seçiminde dikkate alınacak ilkeler" başlıklı 6'ncı maddesinde: "(1) Bilimsel araştırma projeleri, yükseköğretim kurumunun uzman elemanı bulunan her dal ile ilgili, ulusal bilim ve teknoloji politikalarına, ülkenin kalkınma planı hedeflerine, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu kararlarına veya yükseköğretim kurumu yönetim kurulunun belirlediği bilim politikalarına uygun konulara öncelik verilerek değerlendirilir ve seçilir. Bilimsel araştırma projelerinin bilime, ülkenin teknolojik, ekonomik, sosyal, sanatsal, kültürel gelişimine ve kalkınmasına katkı sağlaması esastır.

(2) Bilimsel araştırma projelerinin seçimi ve desteklenmesinde; temel bilimler içerikli, sonuçları uygulamaya dönük, kaynakları ve faaliyetleri bakımından çok katılımlı, çok merkezli, kurumlar arası, uluslararası ve disiplinler arası nitelikteki projelere öncelik verilebilir. Lisansüstü tez araştırmaları da bilimsel araştırma projeleri kapsamında desteklenebilir. ... " hükümlerine yer verilmektedir.

Yükseköğretim Kurumları Bütçelerinde Bilimsel Araştırma Projeleri İçin Tefrik Edilen Ödeneklerin Özel Hesaba Aktarılarak Kullanımı, Muhasebeleştirilmesi ile Özel Hesabın İşleyişine İlişkin Esas ve Usuller'in 6'ncı maddesinde yer alan "Özel hesapta izlenen tutarlar, proje süresi ile sınırlı olmak üzere çalıştırılacakların harcamaları, yolluk, hizmet alımları, tüketim malları ve malzeme alımları, demirbaş alımları, makine ve teçhizat alımları ile bilimsel araştırma projeleri için gerekli diğer giderleri karşılamak üzere kullanılır." şeklindeki düzenlemeye göre bilimsel araştırma projeleri kapsamında bir harcama yapılabilmesi için bir proje olmalıdır.

Bilimsel araştırma projeleri kapsamında bir giderden bahsedebilmek için ortada belirlenmiş esas ve usullere göre kabul edilmiş bir proje bulunması gerekmektedir. Bilimsel araştırma projelerinin tanımından anlaşılması gereken; bilimsel araştırma projelerinin hazırlanması, bilimsel araştırmalar yapılması, gerekirse bunun için altyapı kurulması, kurulan altyapının hazırlanan proje kapsamında inceleme ve çalışmalarda kullanılması, proje kapsamında gerekirse yurtiçi ve yurtdışı bilimsel kongre ve çalışmalara katılması, gereken tüketim malları ve malzeme, demirbaş ile makine ve teçhizat alımları yapılması, proje tamamlandığında sonuçları ile alanında bilime katkı yapması, ülkenin teknolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasına katkı sağlamasıdır.

Yerinde denetimlerde aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir:

a) Üniversitelerde, Bilim İnsanı Yetiştirme Projeleri kapsamında ortada somut bir proje olmaksızın öğretim elemanlarının yoğun şekilde yurtdışı kongre, konferans ve sempozyumlara gönderildiği görülmüştür.

Bilim İnsanı Yetiştirme Projeleri kapsamında her bir kongre, konferans ve sempozyumların adı bir proje gibi adlandırılarak ortada bir proje olmaksızın öğretim elemanları yurtdışına kongre, konferans ve sempozyumlara görevlendirilmişlerdir. Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'te kongre, konferans ve sempozyumların bir proje gibi adlandırılarak destekleneceğine dair bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle söz konusu uygulama açık bir şekilde mevzuata aykırıdır. Yetkililer, adı geçen Yönetmelik'in "Tanımlar ve kısaltmalar" başlıklı 3'üncü maddesinin (b) bendinde Bilimsel araştırma projesi tanımında yer alan "bilim insanı yetiştirme" ibaresine dayanarak öğretim elemanlarını yurtdışına kongre, konferans ve sempozyumlara görevlendirdiklerini belirtmişlerdir. 2547 sayılı Kanun'un 39'uncu maddesine göre öğretim elemanları yurt içinde ve yurt dışında kongre, konferans ve sempozyumlara usulüne uygun olarak görevlendirilebilmekte ve giderleri bütçeden karşılanmaktadır.

b) Hızlı Destek Projesi adı altında yine bir proje olmadan tüketim malları ve malzeme ile demirbaş alımı yapıldığı görülmüştür.

Hızlı destek projesi ile yayına dönüşme potansiyeli bulunan bilimsel çalışmalar için acil ihtiyaçlar kapsamında tüketim malları ve malzeme ile demirbaş alımı yapılmaktadır. Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'te öğretim elemanlarının yayına dönüşme potansiyeli bulunan bilimsel çalışmaları için acil ihtiyaçları kapsamında tüketim malları ve malzeme ile demirbaş alımı yapılacağına dair bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle söz konusu uygulama ortada bir proje bulunmaması itibari ile mevzuata açıkça aykırıdır. Eğer öğretim elemanlarının bilimsel çalışmaları ile ilgili tüketim malları ve malzeme ile demirbaş ihtiyaçları varsa mevzuatın elverdiği ölçüde bütçeden karşılanabilir. BAP kapsamında somut olarak kabul edilmiş üzerinde çalışma yapılan projeler için tüketim malları, malzeme, demirbaş ve hizmet alımı yapılabilir.

c) Eş Finansman Desteği Projeleri ile TÜBİTAK gibi kurumlardan proje alan öğretim üyelerine ortada proje olmaksızın destek verildiği görülmüştür.

Eş Finansman Desteği Projeleri ile üniversite senatolarınca belirlenen kurumlardan alınan projelere destek verilmiştir. Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'te öğretim üyelerine başka kurumlardan alınan projeler için destek verileceğine dair bir düzenleme bulunmamaktadır. Örneğin TÜBİTAK'ın desteklediği projeler için TÜBİTAK kendi mevzuatı gereği proje yürütücülerine proje teşvik ikramiyesi vermektedir. Söz konusu uygulama da ortada bir proje bulunmaması itibari ile mevzuata açıkça aykırıdır.

d) Bilimsel araştırma projeleri bütçesinden lisansüstü tez araştırma projelerine ağırlık ve öncelik verildiği, mevzuata aykırı olarak lisans tezlerinin desteklendiği görülmüştür.

Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik kapsamında lisansüstü tez araştırmaları (Yüksek lisans ve doktora tezleri) da bilimsel araştırma projeleri kapsamında desteklenebilir. Adı geçen Yönetmelik'e göre lisansüstü tez araştırmalarını destekleme konusunda üniversitelerin takdir yetkisi vardır. Söz konusu Yönetmelik'e göre bilimsel araştırma projelerinin seçiminde ulusal bilim ve teknoloji politikalarına, ülkenin kalkınma planı hedeflerine, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu kararlarına veya yükseköğretim kurumu yönetim kurulunun belirlediği bilim politikalarına uygun konulara öncelik verilmelidir. Örneğin Sakarya Üniversitesinin bilimsel araştırma projeleri kapsamında 2018 yılı sonu itibari ile 368 adet desteklenen aktif proje bulunmaktadır. Bu 368 adet projeden 293 tanesi lisansüstü tez araştırma projesidir. Desteklenen aktif projelerin yaklaşık %80'ini lisansüstü tez araştırma projeleri oluşturmaktadır. Uygulamada lisansüstü tez araştırma projelerine ağırlık ve öncelik verildiği görülmektedir. Lisansüstü tez araştırma projeleri kapsamında yoğun bir şekilde hizmet alımı yapılmaktadır. Bu hizmet alımlarının genelde özel sektördeki şirketlere yaptırılan çok sayıda anket çalışmaları ve bunların değerlendirilmesinden oluştuğu tespit edilmiştir. Ayrıca mevzuata aykırı olarak lisans tezleri de proje olarak desteklenmiştir.

e)Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'e göre gerçek anlamda bilimsel araştırma projesi olabilecek çok az sayıda projenin desteklendiği görülmüştür.

Adı geçen Yönetmelik'e göre üniversitelerde gerçek anlamda bilimsel araştırma projesi olabilecek proje sayısı çok azdır. Örneğin Sakarya Üniversitesinde gerçek anlamda bilimsel araştırma projesi olabilecek proje sayısı, 2018 yılında devam eden 368 proje içinde 15 tane ve önceki yıllar başlayıp 2018 yılında tamamlanan 526 adet projeden 49 tanedir. 2018 yılında tamamlanan toplam 526 projeden geriye kalan 477(526-49) proje ile halen aktif olan 368 projeden 353 (368-15) projenin nerdeyse tamamı lisansüstü tez araştırma (yüksek lisans, doktora), bilim insanı yetiştirme (kongre, konferansa gönderme), hızlı destek (tüketim malları ve malzeme ile demirbaş alımı), eş finansman ile lisans tez projelerinden oluşmaktadır. Söz konusu Yönetmelik'e göre gerçek anlamda bilimsel araştırma projesi olabilecek 2018 yılı içinde tamamlanan veya devam eden projelerin sayısı sadece 64 (49+15) olup, toplam (526+368) içinde oranı %7'dir. Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'e göre bilimsel araştırma projesi tanımına ve niteliklerine uygun projelerin desteklenmesine öncelik verilmelidir.

f)Altyapı projeleri kapsamında ortada somut bir proje yokken inşaat işlerinin yapıldığı görülmüştür.

Üniversiteler, yukarıda adı geçen Yönetmelik'in "Tanımlar ve kısaltmalar" başlıklı 3'üncü maddesinin (b) bendinde bilimsel araştırma projesi tanımında yer alan "araştırma altyapısı kurma ve geliştirme" ibaresine dayanarak BAP kapsamında inşaat işlerini yapmaktadırlar. Ancak ortada somut bir proje bulunmamakta, yapılan inşaatın adı proje gibi gösterilmektedir. Örneğin deney hayvanları araştırma laboratuvarı yapım işi projesi veya kongre kültür merkezi yapım işi projesi gibi. Söz konusu yapım işleri 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamında özel bütçeden yapılmalıdır.

2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'nun "Döner sermaye" başlıklı 58'inci maddesinin (b) fıkrası 4'üncü paragrafında: "Bilimsel araştırma projelerinin seçilmesi, uygulanması ve izlenmesi ile ödeneklerin kullandırılması, genel hükümlerin ön ödemelere ilişkin sınırlamalarına bağlı kalınmaksızın avans verilmesi ve bu avansın mahsubuna dair usul ve esaslar Maliye Bakanlığının uygun görüşü alınarak Yükseköğretim Kurulu tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir." denilerek Yükseköğretim Kuruluna BAP'la ilgili detaylı düzenleme yapma yetkisi verilmiştir.

2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'nun "Yükseköğretim Kurulunun görevleri" başlıklı 7'nci maddesine göre Yükseköğretim Kurulunun, üniversitelere tahsis edilen kaynakların, etkili bir biçimde kullanılmasını gözetim ve denetim altında bulundurma ve yükseköğretim kurumları arasında koordinasyon görevi vardır.

Bu görevleri doğrultusunda Yükseköğretim Kurulunun, Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'te başta bilimsel araştırma projeleri tanımı olmak üzere yanlış anlamalara neden olabilecek maddeleri yeniden düzenlemesi gerekmektedir. Uygulamada bilimsel araştırma projelerinin kabulünden sonuçlanmasına kadar bütün süreç üniversitelerin inisiyatifinde gerçekleşmektedir. Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere bu süreçler üniversiteler bünyesinde sağlıklı yürümemektedir. Bu nedenle Yükseköğretim Kurulunun yapacağı düzenleme ile bilimsel araştırma projelerinin kabulünden sonuçlanmasına kadar proje performans çıktısı takibi dahil bütün süreçleri kendi bünyesine alması gerektiği düşünülmektedir.

Kamu idaresi cevabında; 6085 sayılı Sayıştay Kanunu'nun 38 inci maddesinde yer alan "...Denetim raporları, kamu idaresinin üst yöneticisi tarafından, raporun alındığı tarihten itibaren otuz gün içinde cevaplandırılır...." şeklindeki düzenlemeye göre 30 gün içerisinde kamu idaresi tarafından denetim raporlarına cevap verilmesi gerekmektedir. Raporumuz 24.04.2019 tarihinde tebliğ edilmesine rağmen Kamu İdaresi tarafından yasal süresi içerisinde cevap gönderilmemiştir.

Sonuç olarak Yükseköğretim Kurulunun, Bilimsel Araştırma Projeleri Hakkında Yönetmelik'te başta bilimsel araştırma projeleri tanımı olmak üzere yanlış anlamalara neden olabilecek maddeleri yeniden düzenlemesi gerekmektedir. Uygulamada bilimsel araştırma projelerinin kabulünden sonuçlanmasına kadar bütün süreç üniversitelerin inisiyatifinde gerçekleşmektedir. Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere bu süreçler üniversiteler bünyesinde sağlıklı yürümemektedir. Bu nedenle Yükseköğretim Kurulunun yapacağı düzenleme ile bilimsel araştırma projelerinin kabulünden sonuçlanmasına kadar proje performans çıktısı takibi dahil bütün süreçleri kendi bünyesine alması gerektiği düşünülmektedir.