Toplu Sözleşme İkramiyesindeki Sorun Ek Protokol ile Çözülür mü?

Kamu görevlilerinin 2024 ve 2025 yıllarında yararlanacağı mali ve sosyal hakları belirleyen 7. Dönem Toplu Sözleşme görüşmeleri 2023 Ağustos ayında yapıldı. Yetkili Konfederasyon Memur-Sen ile Kamu İşvereni arasında yürütülen görüşmelerde hizmet kollarıyla toplu sözleşme imzalanmasına rağmen kamu görevlilerinin geneline yönelik mali ve sosyal hakları belirleyen hükümlerde uzlaşma sağlanamadı ve Kamu Görevlileri Hakem Kurulu devreye girdi.

Ek protokol konusunun gündeme gelmesi yeni değil. 2021 yılında uzlaşmayla sonuçlanan 6. Dönem Toplu Sözleşme görüşmeleri sonrasında baş gösteren ekonomik sıkıntılar sebebiyle daha toplu sözleşme yürürlüğe girmeden 2022 başından itibaren taraflar arasında ilave maaş ve ücret artışı sağlayacak bir ek protokol yapılması gündeme geldi. Ancak ek protokol yapılmadı, TBMM'de yasal düzenleme yapılarak 375 sayılı KHK'ye geçici 38. madde eklenmek suretiyle kamu görevlilerinin aylık ve ücretlerinde toplu sözleşmeye ilave artış sağlandı.

Ek protokol yakın dönemde kamu işçilerinin yürürlükte bulunan toplu sözleşmeleri ile ilgili olarak yeniden gündeme geldi ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı koordinasyonunda, TÜRK-İŞ ve HAK-İŞ ile Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası (TÜHİS) arasında "Kamu Toplu İş Sözleşmeleri Ek Çerçeve Anlaşma Protokolü" imzalandı.

Bilindiği gibi, toplu sözleşme hakkı dayanağını Anayasadan almaktadır. Anayasanın 54. maddesinde, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin, toplu sözleşme yapma hakkına sahip oldukları belirtilmiş toplu sözleşme sürecine ilişkin hususların kanunla düzenleneceği hükme bağlanmıştır. Bahsi geçen Kanun yürürlükteki 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunudur. Anayasanın 128. maddesinin ikinci fıkrasında ise, "Memurların ve diğer kamu görevlilerinin nitelikleri, atanmaları, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir. Ancak, mali ve sosyal haklara ilişkin toplu sözleşme hükümleri saklıdır." denilmektedir.

Toplu sözleşme sürecinin başladığı 2012 yılından bu güne 6 toplu sözleşme dönemi geride kaldı, 7. dönem ise 1 Ocak 2024 tarihinde başladı. Uzlaşmayla sonuçlanan veya Kamu Görevlileri Hakem Kurulu Kararı sonucunda uygulanan mali ve sosyal haklarda geride kalan dönemlerde ek protokol ile değişiklik yapılmadı.

4688 sayılı Kanunda ve ilgili Yönetmeliğinde toplu sözleşme sürecinin tarafları, kapsamı, müzakere süreci, tekliflerin alınması, uzlaşmazlık veya masadan kalkma halleri, uzlaşmazlık hali, düzenlenecek tutanaklar, hakeme başvuru süreci ve sürece ilişkin diğer hususlar ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiş olmasına rağmen söz konusu mevzuatta imzalanan veya yürürlükte bulunan toplu sözleşmede ek protokol ile değişiklik yapılması konusuna yer verilmemiştir.

4688 sayılı Kanunun 43. maddesi uyarınca bu Kanunda hüküm bulunmayan hallerde 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanununun ilgili hükümleri uygulanacaktır. Söz konusu Kanunda da yürürlükteki bir toplu iş sözleşmesinde taraflarca değişiklik yapılmasına imkan sağlayan bir hüküm yer almamaktadır. Ancak Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 8.4.2019 tarihli ve Karar No. 2019/7909 kararında Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun K. 2013/727 kararına atıfta bulunarak toplu iş sözleşmesinin taraflarının değişen ekonomik durumlar karşısında, sözleşmede değişiklik yapmak ve sözleşmeyi yeni koşullara uyarlamak amacaylı toplu iş sözleşmesi hükümlerini değiştirmelerinin mümkün olduğunu belirtmiştir. Mahkeme kararına dayanak olarak İş Kanununun 22. maddesinin son fıkrasında yer alan "taraflar aralarında anlaşarak çalışma koşullarını her zaman değiştirebilirler." hükmünü esas almış, madde hükmünde geçen iş ilişkisinin taraflarından toplu iş sözleşmesinin taraflarının anlaşılması gerektiğini ifade etmiştir. Karara göre toplu iş sözleşmesinin tarafları aralarında yapacakları bir ek protokol ile gelecekteki haklarda artışı ve hatta azalmayı kararlaştırabilecektir. Uygulamada toplu iş sözleşmelerinde ek protokol ile değişiklik yapılmasına ilişkin örnekler bulunmaktadır.

İşçi toplu iş sözleşmelerinde tarafların anlaşmasıyla ek protokol ile değişiklik yapılmasına dayanak alınan İş Kanununun 22. maddesinin son fıkrasındakine benzer bir hüküm kamu görevlilerinin tabi olduğu mevzuatta yer almamaktadır. Diğer taraftan 4688 sayılı Kanunda, imzalanan bir toplu sözleşmede değişiklik yapılamayacağı kuralı da bulunmamaktadır.

Kamu görevlilerinin Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen toplu sözleşme ikramiyesi hakkının başka bir ad altında Mecliste kabul edilecek bir kanunla verilmesi Anayasanın 128. maddesi kapsamında mümkün bulunmaktadır. Ancak iptal Kararında yer alan eşitlik ve negatif sendika özgürlüğü ilkelerine aykırılık gerekçeleri dikkate alındığında sendika üyeleri arasında ayrım yapılması ve sendika üyelik aidatı tutarında veya daha yüksek tutarda bir ödeme belirlenmesi yeniden iptal davasına konu edilecek ve iptali söz konusu olacaktır.

Kamu görevlileri toplu sözleşme sürecinde örneği olmamakla birlikte ilk defa ek protokol yapılacak olması ve ek protokol ile yapılacak düzenlemenin Anayasa Mahkemesi Kararında belirtilen iptal gerekçelerini karşılamaması halinde bu kez Danıştay'da iptal davası açılabilecektir. Danıştay'ın da Anayasa Mahkemesinin iptal kararındaki gerekçelerinden ayrılacağını düşünmüyoruz. Nitekim 6. Dönem Toplu Sözleşmede yer alan toplu sözleşme ikramiyesi ödenebilmesi için getirilen yüzde 1 şartının yürütmesi Danıştay tarafından durdurulmuştu.

Sonuç olarak, yürürlükteki bir toplu sözleşme ile belirlenen mali ve sosyal haklarda uzlaşmaya varılması halinde toplu sözleşmenin taraflarınca değişiklik yapılmasının da mümkün olduğunu değerlendirmekteyiz. Ancak konu hakkında yeni bir düzenleme yapılırken Anayasa Mahkemesinin ve Danıştay'ın geçmiş kararlarında yer alan iptal gerekçelerine uygun bir protokol yapılması önem arz etmektedir. Ancak mevcut durumda bu gerekçeleri karşılayacak bir düzenleme yapılması zor görünmektedir.

Diğer taraftan yürürlükteki 7. Dönem Toplu Sözleşmenin 57. maddesinde 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanununun çalışma hayatına ilişkin güncel koşullar çerçevesinde gözden geçirilmesi amacıyla çalışma yapılacağı hükme bağlanmış olup, toplu sözleşme ikramiyesine ilişkin sorunun geçici çözümler yerine bu kapsamda yapılacak çalışmalarla kalıcı bir çözüme kavuşturulması daha uygun olacaktır.